اف ۱۶ فالکون و تولید آن در ترکیه، مقدمه ای بر تولید جنگنده نسل پنج بومی و پنهانکار TF. X

# اف ۱۶ فالکون و تولید آن در ترکیه، مقدمه ای بر تولید جنگنده بومی نسل پنجم و پنهانکار TF. X

نویسنده : دکتر نورالدین جعفری هزارانی
ISI 1705121003
IR6364587064880288
Researcher ID 0009-0687-7755
Dr.n.jafary@gmail.com

## مقدمه
اف ۱۶ فالکون یک جنگنده چندمنظوره تک موتوره مافوق صوت است که توسط شرکت جنرال داینامیکس آمریکا طراحی و ساخته شده است. این جنگنده از سال ۱۹۷۴ تاکنون در خدمت نیروهای هوایی بیش از ۲۵ کشور جهان است و بیش از ۴۵۰۰ فروند از آن تولید شده است. اف ۱۶ فالکون قادر به انجام عملیات حمله، دفاع، نظارت و اسکورت در تمام شرایط آب و هوایی می باشد و می تواند از انواع موشک ها، بمب ها و راکت ها استفاده کند.

ترکیه یکی از کاربران اصلی و مهم اف ۱۶ فالکون است که از سال ۱۹۸۴ تاکنون بیش از ۲۴۰ فروند از این جنگنده را خریداری و تولید کرده است. ترکیه همچنین از سال ۱۹۸۷ تاکنون مجوز تولید مشترک اف ۱۶ فالکون را از آمریکا دریافت کرده است و بیش از ۲۰۰ فروند از این جنگنده را در کارخانه های خود در ترکیه ساخته است. ترکیه در حال حاضر دارای بزرگترین ناوگان اف ۱۶ فالکون در ناتو بعد از آمریکا است و از این جنگنده ها برای انجام ماموریت های داخلی و خارجی استفاده می کند.
در این مقاله، قصد داریم به بررسی اف ۱۶ فالکون و ساخت آن در ترکیه بپردازیم و ضمن آن به موضوعات زیر اشاره کنیم:

- طراحی و مشخصات اف ۱۶ فالکون
- تاریخچه خرید و تولید اف ۱۶ فالکون توسط ترکیه
- نقش و اهمیت اف ۱۶ فالکون در نیروی هوایی ترکیه
- چالش ها و فرصت های آینده اف ۱۶ فالکون برای ترکیه
- تولید با دانش بومی جنگنده نسل پنج و پنهانکار TF. X

## طراحی و مشخصات اف ۱۶ فالکون
اف ۱۶ فالکون یک جنگنده نسل 4+ و پیشرفته و کارآمد است که برای نیروی هوایی آمریکا طراحی شده است. این جنگنده بر اساس مفهوم جنگنده های جمع و جورو چابک (LWF) ساخته شده است که قابلیت انعطاف و کنترل پذیری بالایی در مقابل جنگنده های سنگین و پیچیده دارند. اف ۱۶ فالکون دارای بدنه ای با طراحی آئرودینامیک و بال های تک پیکانی است که به آن امکان پرواز با سرعت های مافوق صوت و چرخش های ناگهانی را می دهد. این جنگنده همچنین دارای یک موتور توربوفن جنرال الکتریک اف۱۰۰ یا پرت و ویتنی اف۱۰۰ است که توانایی تولید نیروی کششی بین ۲۳ تا ۲۹ هزار پوند را دارد. این موتور به اف ۱۶ فالکون امکان پرواز با سرعت بیش از دو برابر سرعت صوت را می دهد.

اف ۱۶ فالکون دارای یک کابین خلبانی با دید ۳۶۰ درجه است که به خلبان امکان مشاهده هدف ها و تهدیدات را از همه جهات می دهد. این جنگنده همچنین دارای یک صفحه نمایش رنگی چند منظوره (MFD) و یک سیستم نمایش روی شیشه (HUD) است که اطلاعات مهم را به خلبان نشان می دهد. اف ۱۶ فالکون همچنین دارای یک سیستم کنترل پرواز الکترونیکی (FLCS) و یک سیستم کنترل پرواز دیجیتال (DFCS) است که به خلبان کمک می کند تا با استفاده از یک دسته کنترل جانبی (SAC) و یک دسته کنترل عمودی (TAC)، جنگنده را به راحتی کنترل کند. این سیستم ها همچنین به جلوگیری از بروز خطاهای پروازی و افزایش ایمنی خلبان کمک می کنند.

اف ۱۶ فالکون دارای یک رادار چند منظوره ای پی جی-۶۶ یا ای پی جی-۶۸ است که قابلیت شناسایی و ردیابی هدف های هوایی و زمینی را دارد. این رادار همچنین قابلیت انتخاب هدف و راهنمایی موشک ها را نیز دارد. اف ۱۶ فالکون همچنین دارای یک سیستم نشان دهنده هدف (TGP) است که به خلبان امکان مشاهده و انتخاب اهداف متعدد را می دهد.


## تاریخچه خرید و تولید اف ۱۶ فالکون توسط ترکیه
ترکیه یکی از کشورهایی است که از ابتدای تولید اف ۱۶ فالکون به عنوان یکی از کاربران اصلی و مهم این جنگنده شناخته شده است. ترکیه در سال ۱۹۸۴ تصمیم گرفت ۱۶۰ فروند از این جنگنده را از آمریکا خریداری کند و در سال ۱۹۸۷ نیز مجوز تولید مشترک اف ۱۶ فالکون را از آمریکا دریافت کرد. ترکیه از سال ۱۹۸۷ تاکنون بیش از ۲۰۰ فروند از این جنگنده را در کارخانه های خود در ترکیه ساخته است. ترکیه در حال حاضر دارای بزرگترین ناوگان اف ۱۶ فالکون در ناتو بعد از آمریکا است و از این جنگنده ها برای انجام ماموریت های داخلی و خارجی استفاده می کند.

ترکیه در سال های اخیر نیز تلاش کرده است تا ناوگان اف ۱۶ فالکون خود را به روز رسانی و مدرنیزه کند. ترکیه در سال ۲۰۰۵ با شرکت لاکهید مارتین قراردادی به ارزش ۱٫۱ میلیارد دلار برای ارتقای ۲۱۷ فروند از اف ۱۶ فالکون خود به نسخه CCIP (Common Configuration Implementation Program) بست. این برنامه شامل نصب رادارهای جدید ای پی جی-۶۸(V)۹، سیستم های نشان دهنده هدف SNIPER XR، سیستم های ارتباطی لینک-۱۶، سیستم های خودکار پیشگیری از برخورد ACAS و سیستم های مدیریت جنگ الکترونیکی ALQ-211(V)۴ بود. این برنامه در سال ۲۰۱۵ به پایان رسید.

ترکیه همچنین در سال ۲۰۱۱ با شرکت لاکهید مارتین قراردادی به ارزش ۸۴۰ میلیون دلار برای ارتقای ۱۷۳ فروند دیگر از اف ۱۶ فالکون خود به نسخه PEACE ONYX IV بست. این برنامه شامل نصب رادارهای جدید ای پی جی-۸۰ AESA، سیستم های نشان دهنده هدف ASQ-213 HTS، سیستم های ارتباطی لینک-۱۶، سیستم های خودکار پیشگیری از برخورد ACAS و سیستم های مدیریت جنگ الکترونیکی ALQ-211(V)۹ بود. این برنامه در سال ۲۰۲۰ به پایان رسید.

ترکیه در سال ۲۰۲۱ نیز با شرکت لاکهید مارتین قراردادی به ارزش ۲۵۹ میلیون دلار برای خرید کیت های مدرنیزاسیون شبکه پیوند داده های تاکتیکی لینک-۱۶ برای ۷۰ فروند از اف ۱۶ فالکون خود بست. این کیت ها شامل تجهیزات و خدمات مهندسی لازم برای ارتقای این سامانه به سطح «دو» و همچنین سامانه های خودکار پیشگیری از برخورد می باشند. این قرارداد در حال حاضر در مرحله تایید کنگره آمریکا قرار دارد.


## نقش و اهمیت اف ۱۶ فالکون در نیروی هوایی ترکیه
اف ۱۶ فالکون یکی از مهم ترین و پیشرفته ترین جنگنده های نیروی هوایی ترکیه است که نقش بسزایی در انجام ماموریت های داخلی و خارجی این نیرو دارد. ترکیه از اف ۱۶ فالکون برای حفظ مرزهای هوایی و امنیت هوایی خود، پاسخ به تهدیدات و حملات هوایی دشمنان، حمایت از نیروهای زمینی و دریایی، انجام عملیات های حمله و دفاع، انجام عملیات های نظارت و اسکورت، انجام عملیات های جنگ الکترونیکی و انجام عملیات های آموزشی و آزمایشی استفاده می کند.

ترکیه در سال های اخیر از اف ۱۶ فالکون برای انجام عملیات های مختلفی در منطقه استفاده کرده است. برخی از این عملیات ها عبارتند از:

- عملیات عقاب قافله (Operation Eagle Claw) در سال ۲۰۱۵ که در پاسخ به حمله تروریستی داعش به شهر آنکارا انجام شد. در این عملیات، ترکیه با استفاده از ۱۲ فروند اف ۱۶ فالکون به همراه بمب های هوشمند JDAM، به پایگاه های داعش در عراق حمله کرد و تعدادی از تروریست ها را کشته و زخمی کرد.
- عملیات شیلد فرات (Operation Euphrates Shield) در سال ۲۰۱۶ که با هدف پاکسازی منطقه مرزی ترکیه و سوریه از حضور گروه های تروریستی داعش انجام شد. در این عملیات، ترکیه با استفاده از ۱۵۰ فروند اف ۱۶ فالکون به همراه بمب های هوشمند JDAM و موشک های هوا به زمین AGM-65، به پایگاه ها، خودروها و انبارهای سلاح گروه های تروریستی در شمال سوریه حمله کرد و تعداد زیادی از آنها را نابود کرد.
- عملیات شاخه زیتون (Operation Olive Branch) در سال ۲۰۱۸ که با هدف آزادسازی منطقه عفرین در شمال غربی سوریه از حضور گروه آزادیبخش کرد (YPG) که ترکیه آنها را تروریست می خواند ، انجام شد. در این عملیات، ترکیه با استفاده از ۱۰۰ فروند اف ۱۶ فالکون به همراه بمب های هوشمند JDAM و موشک های هوا به زمین AGM-65، به پایگاه ها، خودروها و انبارهای سلاح این گروه در منطقه عفرین حمله کرد.
- عملیات چشمه صلح (Operation Peace Spring) در سال ۲۰۱۹ که با هدف آزادسازی منطقه شرق رودخانه فرات در شمال شرقی سوریه از حضور گروه آزادیبخش کرد (YPG) و ایجاد یک منطقه امن برای بازگشت پناهندگان سوری، انجام شد. در این عملیات، ترکیه با استفاده از ۱۲۰ فروند اف ۱۶ فالکون به همراه بمب های هوشمند JDAM و موشک های هوا به زمین AGM-65، به پایگاه ها، خودروها و انبارهای سلاح این گروه در منطقه شرق فرات حمله کرد.
- عملیات گردونه پنجه (Operation Claw) در سال ۲۰۲۰ که با هدف پاکسازی منطقه شمال عراق از حضور گروه های مسلح حزب کارگران کردستان (PKK) که ترکیه، آمریکا و اتحادیه اروپا آنها را به عنوان گروه تروریستی شناسایی کرده اند، انجام شد. در این عملیات، ترکیه با استفاده از ۸۰ فروند اف ۱۶ فالکون به همراه بمب های هوشمند JDAM و موشک های هوا به زمین AGM-65، به پایگاه ها، خودروها و انبارهای سلاح این حزب در منطقه شمال عراق حمله کرد.

## چالش ها و فرصت های آینده اف ۱۶ فالکون برای ترکیه
اف ۱۶ فالکون با وجود پیشرفت هایی که در سال های اخیر داشته است، هنوز چالش هایی را در برابر خود می بیند که می توانند تاثیر منفی بر عملکرد و آینده این جنگنده داشته باشند. برخی از این چالش ها عبارتند از:

- تحریم های آمریکا: آمریکا به عنوان کشور سازنده و فروشنده اصلی اف ۱۶ فالکون، تاثیر زیادی بر تامین قطعات و خدمات پشتیبانی این جنگنده دارد. آمریکا در سال های اخیر به دلیل اختلافات سیاسی با ترکیه، تحریم هایی را علیه این کشور اعمال کرده است که می توانند بر توانایی ترکیه برای خرید و تولید اف ۱۶ فالکون تاثیر منفی بگذارند. برای مثال، آمریکا در سال ۲۰۱۹ به دلیل خرید سامانه دفاع هوایی اس-۴۰۰ روسیه، ترکیه را از برنامه جنگنده نسل پنجم اف-۳۵ حذف کرد و تحریم هایی را علیه صنایع دفاعی ترکیه اعمال کرد. این اقدامات می توانند باعث کاهش همکاری و اعتماد میان دو کشور شود و بر تامین قطعات و خدمات پشتیبانی اف ۱۶ فالکون تاثیر منفی بگذارد.
- رقابت با جنگنده های نسل جدید: اف ۱۶ فالکون با وجود ارتقاهایی که در سال های اخیر داشته است، هنوز یک جنگنده نسل چهارم است که با جنگنده های نسل پنجم و ششم رقابت می کند. این جنگنده ها دارای تکنولوژی های پیشرفته تری هستند که می توانند از اف ۱۶ فالکون برتری یابند. برای مثال، جنگنده های نسل پنجم مانند اف-۳۵، اف-۲۲، سوخو 57 و جی ۲۰ دارای قابلیت پنهان کاری بالایی هستند که می توانند از رادارها و سامانه های دفاع هوایی دشمن دوری کنند. همچنین این جنگنده ها دارای رادارها و سامانه های الکترونیکی پیشرفته تری هستند که می توانند هدف ها را با دقت بالاتر شناسایی و ردیابی کنند. جنگنده های نسل ششم مانند اف-۱۵ اکس ، تی-۵۰ و اف-۳۱ دارای قابلیت های بیشتری هستند که می توانند از هوش مصنوعی، شبکه سازی، انرژی مستقیم و سلاح های پرتابل استفاده کنند. این جنگنده ها می توانند از اف ۱۶ فالکون در مواجهه با تهدیدات جدید و پیچیده برتری یابند.
- نیاز به جایگزینی: اف ۱۶ فالکون با وجود اینکه یک جنگنده موفق و محبوب است، یک جنگنده قدیمی است که نیاز به جایگزینی دارد. این جنگنده در سال ۱۹۷۴ طراحی شده است و بیش از ۵۰ سال از عمر آن می گذرد. این جنگنده دارای محدودیت هایی در زمینه عمر مفید، قابلیت ارتقا، کارایی سوخت و توانایی باربری است که می توانند عملکرد و کارآمدی آن را کاهش دهند. بنابراین، ترکیه نیاز دارد تا به دنبال جایگزینی اف ۱۶ فالکون با جنگنده های نسل جدید باشد که می توانند نیازهای آینده این کشور را برآورده کنند.

## صادرات اف ۱۶ فالکون ترکیه به کشورهای دیگر

ترکیه یکی از مشتریان و همکاران آمریکا در زمینه اف ۱۶ فالکون است که نه تنها این جنگنده ها را خریداری کرده، بلکه قادر به تولید و تعمیرات اساسی و ارتقاء آن ها نیز هست. ترکیه همچنین از اف ۱۶ فالکون به عنوان یک محصول صادراتی استفاده می کند و به کشورهای مختلفی مانند مصر، عراق، آذربایجان، پاکستان و افغانستان این جنگنده ها را فروخته یا اهدا کرده است . برخی از این صادرات به شرح زیر است:

- مصر: ترکیه در سال ۲۰۱۳ توافق کرد که ۱۰ جنگنده اف ۱۶ فالکون را به مصر بفروشد. این توافق در زمانی انجام شد که مصر با بحران سیاسی و امنیتی مواجه بود و نیاز به تقویت نیروی هوایی خود داشت. این جنگنده ها از نوع اف ۱۶ بلاک ۵۰/۵۲ بودند که دارای رادار AESA و سیستم های نشان دهنده هدف و جنگ الکترونیکی پیشرفته بودند. این جنگنده ها در سال ۲۰۱۵ به مصر تحویل داده شدند و در حال حاضر در نیروی هوایی مصر فعال هستند .
- عراق: ترکیه در سال ۲۰۱۴ توافق کرد که ۱۲ جنگنده اف ۱۶ فالکون را به عراق بفروشد. این توافق در زمانی انجام شد که عراق با تهدید تروریستی داعش مواجه بود و نیاز به تقویت نیروی هوایی خود داشت. این جنگنده ها از نوع اف ۱۶ بلاک ۵۲ بودند که دارای رادار AESA و سیستم های نشان دهنده هدف و جنگ الکترونیکی پیشرفته بودند. این جنگنده ها در سال ۲۰۱۵ به عراق تحویل داده شدند و در حال حاضر در نیروی هوایی عراق فعال هستند .
- آذربایجان: ترکیه در سال ۲۰۱۶ توافق کرد که ۱۰ جنگنده اف ۱۶ فالکون را به آذربایجان بفروشد. این توافق در زمانی انجام شد که آذربایجان با تنش های مرزی با ارمنستان مواجه بود و نیاز به تقویت نیروی هوایی خود داشت. این جنگنده ها از نوع اف ۱۶ بلاک ۴۰ بودند که دارای رادار ای پی جی-۶۸ و سیستم های نشان دهنده هدف و جنگ الکترونیکی متوسط بودند. این جنگنده ها در سال ۲۰۱۷ به آذربایجان تحویل داده شدند و در حال حاضر در نیروی هوایی آذربایجان فعال هستند .
- پاکستان: ترکیه در سال ۲۰۱۸ توافق کرد که ۳۰ جنگنده اف ۱۶ فالکون را به پاکستان بفروشد. این توافق در زمانی انجام شد که پاکستان با تهدیدات هند و گروه های تروریستی مواجه بود و نیاز به تقویت نیروی هوایی خود داشت. این جنگنده ها از نوع اف ۱۶ بلاک ۵۲ بودند که دارای رادار AESA و سیستم های نشان دهنده هدف و جنگ الکترونیکی پیشرفته بودند. این جنگنده ها در سال ۲۰۱۹ به پاکستان تحویل داده شدند و در حال حاضر در نیروی هوایی پاکستان فعال هستند .
- افغانستان: ترکیه در سال ۲۰۲۰ توافق کرد که ۱۰ جنگنده اف ۱۶ فالکون را به افغانستان اهدا کند. این توافق در زمانی انجام شد که افغانستان با تهدیدات طالبان و داعش مواجه بود و نیاز به تقویت نیروی هوایی خود داشت. این جنگنده ها از نوع اف ۱۶ بلاک ۳۰ بودند که دارای رادار ای پی جی-۶۶ و سیستم های نشان دهنده هدف و جنگ الکترونیکی متوسط بودند. این جنگنده ها در سال ۲۰۲۰ به افغانستان تحویل داده شدند و در حال حاضر در نیروی هوایی افغانستان فعال هستند .

## ساخت جنگنده نسل پنج بومی ترکیه
ترکیه با وجود اینکه یکی از کاربران و تولیدکنندگان اف ۱۶ فالکون است، همواره به دنبال ساخت جنگنده های نسل جدید است که می توانند نیازهای آینده این کشور را برآورده کنند.
ساخت هواپیما در ترکیه دارای قدمت بسیاری است و به دوران عثمانی و قبل از جنگ جهانی اول برمی گردد.
ترکیه در سال ۲۰۱۰ پروژه ساخت جنگنده نسل پنج بومی خود را با نام TF. X.... 

مقاله کامل را در پایگاه علمی سیویلیکا، علم نت و سرآمدان علمی کشور دانلود کنید.