مطالعه و مروری فلسفی به تحولات و جایگاه علم کلام در دنیای مدرن

علم کلام حوزه ای در اندیشه اسلامی است که به گفتگو پیرامون پایه ها و بنیان های اعتقادی و جهان بینی دینی بر پایه استدلال عقلی (خردی) و نقلی (گزارشی) می پردازد و به شبهه ها و بدگمانی هایی که در این زمینه پدیدار می شود، (در چهارچوب اسلامی) پاسخ می دهد. این پدیده ناشی از نیاز به پدیداری و دفاع از بنیان های اعتقادات اسلامی در برابر کسان مشکوک (گمانیک) و بدبین و شک گرایی دینی است. از دانشمندان علم کلام با عنوان «متکلم» یاد می شود و این کارکردی است که آن ها را از فیلسوفان، فقها و دانشمندان اسلامی جدا می کند. در نوشتارهای اسلامی، گاه از متالهین دیگر ادیان نیز به عنوان متکلم نام برده شده است. دانش (فن) کلام از علوم اسلامی است که رویکردهای گوناگونی در آن وجود دارد. در برخی رویکردها بر کاربرد خرد و عقل و علم در پرسش های دینی و اعتقادی پافشاری می شود و در برخی رویکردهای دیگر، منابع نقلی و شنیداری مورد تاکید جدی قرار می گیرد. علم کلام باورمند به تحقیقی و پژوهشی بودن باورهای دینی است، و به دنباله رو بودن در این زمینه باور ندارد. این فن به پایه های اعتقادی در یک دین و رویارویی و بحث با نظرات دیگر اندیشه ها می پردازد. جستارهایی مانند برهان های اثبات وجود خدا، حدوث یا قدم جهان هستی، نبوت خاصه و نبوت عامه، عدل الهی، امامت، معاد و … در این رشته نظری بحث می شود. در تعریف علم کلام آمده است: علمی است که درباره عقاید اسلامی، یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت، بحث می کند؛ به این شکل که آنها را توضیح می دهد و درباره آنها استدلال می کند و از آنها دفاع می نماید و جواب شکوک و شبهاتی را که در مورد آن وارد می شود، می دهد. در حقیقت متکلم، متعهد به دفاع از مذهبی از مذاهب است. این دفاع متعهدانه از سویی می تواند با پاسخگویی به شبهات و دفاع از حریم دین در برابر اندیشه های مخالف باشد. در مقایسه کلام قدیم و جدید دو محور کلی یافت می شود: یکی محور ثبات، و دیگری محور تغیر، و طبعا کلام جدید بر محور تغیر می چرخد و همراه و همپای آن تحول می یابد، و در نتیجه تجدد در علم کلام امری است نسبی و در زمان های مختلف، تحول خواهد یافت، گرچه معیار تحول آن تغیر زمانی نیست، بلکه یک رشته اموری است که در زمان رخ می دهند، پس زمان ظرف تحول و تجدد کلام است و نه معیار و ملاک آن. در این مطالعه به بررسی و مروری فلسفی به تحولات و جایگاه علم کلام در دنیای مدرن می پردازیم.

کلیدواژه ها:

فلسفه ، الهیات ، علم کلام ، مدرن ، دین