تحلیل رفتار پایدار آب کشاورزی و شناسایی عامل های موثر بر آن در بین بهره-برداران آب زیرزمینی استان خراسان جنوبی

سابقه و هدف: در سال­ های اخیر مسئله خشکسالی­ های مداوم منجر به برداشت بی­ رویه بهره ­برداران کشاورزی از منبع­ های ­آب ­زیرزمینی شده ­است و متعاقبا تهدید­کننده جدی کاهش سطح سفره ­های آب­زیرزمینی و دوام جریان آن بوده ­است. از آنجا که رفتار انسان در صدر مشکل ­های محیط زیستی قرار دارد، تغییر رفتار بهره ­برداران نقش مهمی را در بهبود مدیریت منبع ­های طبیعی و پایداری محیطی ایفا می ­کند. بنابراین تحقیق حاضر با هدف تحلیل رفتار پایدار بهره­ برداران آب­ کشاورزی و شناسایی عامل­ های موثر بر آن بر مبنای تئوری رفتاری آیزن در استان خراسان ­جنوبی صورت­ گرفت. مواد و روش ­ها: تحقیق حاضر به شیوه کمی و از طریق پیمایش صورت گرفت. جامعه آماری این پژوهش در برگیرنده کلیه بهره برداران کشاورزی آب­چاه کشاورزی در هفت شهرستان استان با تعداد ۴۹۶۸۵ می­باشد. روش نمونه ­گیری به شیوه هدفمند خوشه ­ای چند­ مرحله ­ای بوده ­است. همچنین بر طبق فرمول کوکران ۳۸۱ نفر بعنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. تعداد پرسشنامه­ های تکمیل شده نمونه مورد بررسی ۲۷۳ نفر بوده ­است. برای جمع ­آوری اطلاعات، از پرسشنامه ­ای ساختارمند استفاده شد، که میزان ضریب آلفای کرونباخ برای متغیر­های مورد بررسی در دامنه ۰.۷۰ تا ۰.۸۸ به­ دست آمد. داده­ های گردآوری شده با استفاده از نرم­ افزار۲۲  SPSS و ۲۲ AMOS تجزیه و تحلیل شدند. نتایج و بحث: در حدود ۸۰ درصد از جامعه مورد مطالعه سهمی از آب چاه را تحت مالکیت خود داشتند که از این بین ۹۲ درصد آن­ها کمتر از ۲۴ ساعت سهم آب از چاه کشاورزی داشتند و همچنین ۶.۹۶ درصد از بهره ­برداران چاه آب نظام خرده­ مالکی در زمین های کشاورزی داشتند. نتایج برازش مدل حاصل از تحلیل­ عاملی تاییدی نشان داد که چهار سازه رفتار محیط زیستی برابری، صرفه ­جویی و بشردوستانه به خوبی رفتار پایدار را می­ سنجند. بطوری ­که بیشتر بودن TLI و CLI از ۰.۹ بیانگر آن است که مدل اندازه گیری از مدل استقلال فاصله گرفته ­است. همچنین نتایج برازش مدل معادلات ساختاری با استفاده از نرم ­افزار اموس گویای آن بود که متغیر قصد عمل با ضریب۰.۵۶ درصد واریانس رفتار پایدار آب­ زیرزمینی را تبیین می­ کند. همچنین چهار متغیر هویت محیط زیستی، نگرش نسبت به خشکسالی، هنجار ذهنی و الزام شخصی نیز بعنوان متغیر های تاثیر­گذار بر قصد عمل و رفتار مورد بررسی قرار گرفتند. ضرایب به ­دست ­آمده حاکی از آن است که نگرش نسبت به خشکسالی ۰.۴۷ درصد بر قصد عمل پایداری آب­ زیرزمینی بصورت مستقیم و مثبت تاثیر داشته ­است. همچنین هنجار ذهنی و الزام شخصی در سطح ۰.۰۵ اثر مثبت و غیر مستقیم و هویت محیط زیستی در سطح ۰.۰۵ اثر مثبت و مستقیم بر قصد عمل پایداری داشته است. از سوی دیگر مسیر هنجار ذهنی بر الزام ­شخصی اثر مستقیم و مثبت بوده است. همچنین دو متغیر قصد­عمل پایداری و هویت محیط زیستی اثر مستقیم و معناداری بر رفتار پایدار آب زیرزمینی بهره بردار نشان دادند و از سوی دیگر بین مسیر متغیر­های نگرش نسبت به خشکسالی، هنجار ذهنی و الزام شخصی اثر غیر مستقیم و معنادار به ­دست آمد. نتیجه­ گیری: انجام اقدام­ های بنیانی در راستای هدف پایداری جریان دوام آب­ زیرزمینی موجود ضروری به ­نظر می­ رسد. از آنجا که تغییر رفتار بهره­ بردار بعنوان مهمترین عامل در رسیدن به این هدف شناخته شده ­است و همچنین با توجه به این­که رسالت ترویج­ کشاورزی تغییر رفتار بهره­ برداران و کمک به تصمیم ­گیری آن­ها در مدیریت منبع­ های ­طبیعی می ­باشد. با مشخص شدن تاثیر متغیر­های مورد بررسی بر رفتار پایدار فرد نشان می ­دهد هر چه بهره ­بردار آب­چاه بینش روشن ­تری نسبت به پدیده خشکسالی و پیامد­های آن داشته باشد بر قصد عمل وی نسبت به مدیریت پایدار منبع ­های آب ­کشاورزی در سطح مزرعه تاثیر مثبت ­تری خواهد داشت. ارائه آموزش های کاربردی در راستای توسعه ­دانش فنی و نگرش بهره ­برداران در سه حیطه محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی نسبت به آب ­زیرزمینی متناسب با ویژگی ­های جمعیت­ شناختی بهره­ برداران می ­تواند یک عامل پیش­برنده در بروز رفتارهای پایدارتر نسبت به آب ­زیرزمینی باشد.

کلیدواژه ها:

رفتار پایدار ، بهره بردار آب کشاورزی ، آب زیرزمینی ، معادلات ساختاری