پهنه‌بندی سکونتگاه‌های روستایی ایران بر اساس گونه‌های شکل‌گیری مسکن روستایی و ارائه راهکارهایی برای صنعتی‌سازی فرآیند تولید مسکن بومی در پهنه‌ی منتخب

هرگونه برنامه‌ریزی درخصوص طرح‌های توسعه سکونتگاه‌های روستایی در ایران نیازمند دسته‌بندی جامعی از چگونگی توزیع گونه‌های مسکن روستایی بومی در شبکه سکونتگاه‌های روستایی کشور است. منطقه‌بندی‌هایی که بر اساس تقسیمات سیاسی در کشور مورد استناد قرار می‌گیرد، برای تحقیقات علمی، ‌به‌ویژه در زمینه معماری و برنامه‌ریزی مسکن روستایی واجد شرایط لازم نیست. به عبارت دیگر، می‌توان متناسب با اهداف مختلف توسعه‌ محور، پهنه‌بندی‌های متفاوت سرزمینی را تعریف نمود. هدف از انجام پروژه حاضر ارائه حوزه‌بندی جغرافیایی (پهنه‌بندی مکانی) در سطح کشور (شبکه سکونتگاه‌های روستایی ایران) به‌منظور شناسایی پهنه‌هایی بوده است که در آن گونه‌های همسان مسکن روستایی‌ استقرار یافته‌اند. این دسته‌بندی، در نظر بوده پهنه‌های سکونتگاه‌های روستایی در سطح ایران براساس حوزه‌بندی محدوده‌های همسان فضایی و گونه‌های مشابه مسکن روستایی از یکدیگر تفکیک ‌شوند. مطالعات این پروژه، اعم از مطالعات کتابخانه‌ای و پیمایش‌های محیطی در سکونتگاه‌های روستایی ایران، با عنایت به ساختاری ازپیش مفروض به مفهوم «گونه مسکن» انجام شد. براین اساس، آنچه به‌عنوان گونه تعریف شد، زبان مشترک و به‌عبارت دیگر، حاصل خردجمعی ساکنان در پاسخگویی به مسائل محیط پیرامون بوده که درطول زمان حفظ شده و تداوم یافته است. تداوم گونه نیز در گرو بهینه‌سازی آن در طول زمان بوده که همگام با فهم بهتر محیط و دستیابی به ابزارها و روش‌هایی برای توفیق بر محدودیت‌ها حاصل می‌شود. گردآوری اطلاعات موجود، در زمینه شناخت گونه‌های مسکن به تفکیک استان‌ها و در یک قالب تعریف شده، انجام شد و شناخت نسبتاً روشنی از انواع گونه‌های مسکن در ایران ارائه نمود. به‌موازات آن، شناسایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری گونه‌های مسکن و همپوشانی این عوامل بر روی نقشه‌های جغرافیایی، تفکیک مکانی پهنه‌های مختلف سرزمینی ایران، براساس عوامل مذکور را ارائه نمود. به‌منظور امکان تطابق نتایج همپوشانی شاخص‌ها با اطلاعات گونه‌شناسی -که به تفکیک استان‌های ایران ارائه شده‌بودند- این پهنه‌بندی نیز براساس استان‌های کشور تفکیک شد. تطابق اطلاعات گونه‌شناسی و نقشه‌های پهنه‌بندی مکانی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری مسکن، منجر به شناخت رابطه علّی شکل‌گیری گونه‌های مسکن به تفکیک استان‌های کشور شد. مرحله بعد، گذر از مرزبندی سیاسی، تجمیع اطلاعات و شناخت کانون‌های شکل‌گیری گونه‌های مسکن، طیف تغییرات و گونه‌های مبدل حاصل از آن و البته رفع نواقص اطلاعاتی بود که این مهم، با کمک مطالعات میدانی در راستای محورهای تعیین‌شده انجام پذیرفت. با توجه به تحلیل فرایند و بازخوانی اطلاعات، پهنه سرزمینی ایران از نظر مشابهت گونه‌های کالبدی مسکن به هشت حوزه کلان تقسیم شد که هریک دارای کانونی اصلی و طیف تغییراتی درونی بودند که در مواردی، این طیف در میان دو گونه امتداد می‌یافت و در مواردی نیز منقطع شده و گونه‌ای با مشخصات جدید آغاز می‌گشت. این حوزه‌ها عبارت‌اند از: - حاشیه دریای عمان و خلیج فارس - حاشیه دریای خزر - مناطق کردنشین کوهستانی و کوهپایه غرب - مناطق آذری‌نشین شمال غرب - محدوده البرز میانی و دشت‌های شرقی زاگرس - عشایر اسکان‌یافته و ساکنان دائم کوهستان‌ها و مناطق پای‌کوهی غربی زاگرس - دشت‌های مرکزی و شرقی ایران - ارتفاعات میانی و کوهپایه‌های حاشیه دشت‌های مرکزی و شرقی در ادامه، در هر یک از حوزه‌های فوق، گونه‌های مسکن در رابطه علّی با زمینه شکل‌گیری آن تشریح شده و طیف تغییرات آن بررسی شد. در انتها، با بازگشت مجدد به مفهوم گونه و تأمل در تعامل گونه‌های مسکن با عوامل زمینه‌ای شکل‌دهنده آن در پهنه‌های مختلف سرزمینی ایران، جمع‌بندی کلان از فرایند شکل‌گیری مسکن بومی در جغرافیای ایران ارائه شد.

کلیدواژه ها:

بومی ، مسکن ، ایران ، تولید